Ἔζησε τὸν 8ο αἰῶνα, στὰ χρόνια του αὐτοκράτορα Λέοντα τοῦ Δ´. Ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τῆς Ἀνατολῆς, καὶ ἡ μεγάλη του παιδεία τὸν ἔφερε στὴ Βασιλεύουσα. Ἐκεῖ δημιούργησε φιλικὲς σχέσεις μὲ πολλοὺς ἐπισήμους, μεταξὺ αὐτῶν καὶ μὲ τὸν ἔπειτα Πατριάρχη Ταράσιο. Ὅταν πλέον ἔγινε Πατριάρχης ὁ Ταράσιος, παρακίνησε τὸ Θεοφύλακτο καὶ ἔγινε μοναχός. Εἰσῆλθε σ᾿ ἕνα μοναστήρι στὸν Εὔξεινο Πόντο. Μετὰ ἀπὸ λίγο, ἀναδείχθηκε ἐπίσκοπος Νικομήδειας. Στὴ νέα του θέση ὁ Θεοφύλακτος διέπρεψε σ᾿ ὅλα τὰ καθήκοντά του. Διακρίθηκε κυρίως στὰ ἔργα τῆς ἐλεημοσύνης καὶ τῆς φιλανθρωπίας. Μὲ τὶς θερμές του προτροπὲς καὶ τὴν ἠθική του ἐπιβολή, ἵδρυσε πολλὰ νοσοκομεῖα. Δημιούργησε ταμεῖα γιὰ τὶς ἄπορες χῆρες καὶ τὰ ὀρφανά. Ἀκολουθώντας τὸ λόγο τοῦ Χριστοῦ «ὁ δὲ μείζων ὑμῶν ἔσται ὑμῶν διάκονος», δηλαδή, ἐκεῖνος ποὺ μεταξύ σας εἶναι μεγαλύτερος στὴ γνώση καὶ τὸ ἀξίωμα, πρέπει νὰ ὑπηρετεῖ τοὺς ἄλλους καὶ μὲ κάθε τρόπο νὰ γίνεται χρήσιμος καὶ ὠφέλιμος σ᾿ αὐτούς. Ὁ Θεοφύλακτος πήγαινε πολλὲς φορὲς στὶς καλύβες τῶν δυστυχῶν οἰκογενειῶν καί, ἀφοῦ τὶς παρηγοροῦσε μὲ τὴν χριστιανικὴ ἐλπίδα καὶ μὲ τὴν παροχὴ χρηματικοῦ βοηθήματος, ἔκανε ὁ ἴδιος τὸν νοσοκόμο, περιποιούμενος τοὺς ἀῤῥώστους. Ὁ Θεοφύλακτος γιὰ τοὺς ἀγῶνες του κατὰ τῶν εἰκονομάχων ἐξορίσθηκε στὸ Στρόβιλο, καὶ ἀπὸ τὶς πολλὲς κακουχίες παρέδωσε τὸ πνεῦμα του μετὰ 30 χρόνια ἐξορίας. Ἐπὶ βασιλίσσης ὅμως Θεοδώρας (842-857) καὶ πατριάρχου Μεθοδίου (842-846), μετακομίστηκε τὸ τίμιο λείψανό του στὴ Νικομήδεια καὶ κατετέθη στὸν Ἱερὸ νάο Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ, ποὺ ὁ ἴδιος εἶχε κτίσει.

_________________

«Σταυρός, ο φύλαξ πάσης της οικουμένης.
Σταυρός, η ωραιότης της Εκκλησίας.
Σταυρός, βασιλέων το κραταίωμα.
Σταυρός, πιστών το στήριγμα.
Σταυρός, αγγέλων η δόξα
και των δαιμόνων
το τραύμα»