Το 326 μ.Χ. η Αγία Ελένη πήγε στην Ιερουσαλήμ για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει τον Θεό για τους θριάμβους του υιού της Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Ήταν δε τόση μεγάλη η πίστη, η ευσέβεια και ζήλος της Αγίας Ελένης, για τους Αγίους Τόπους και τα Άγια προσκυνήματα, που με την δική της βοήθεια, αρωγή και συμπαράσταση εκτίσθησαν δεκάδες Ιεροί Ναοί σε κάθε ιερό προσκύνημα. Λέγεται μάλιστα, κατά μία παράδοση, ότι έκτισε συνολικά 365 Ιερούς Ναούς, όσες και οι ημέρες ενός έτους.
Ταυτόχρονα δε ξεκίνησε και τις έρευνες για την ανεύρεση του Τιμίου και ζωοποιού Σταυρού του Κυρίου μας.
Επάνω στο Γολγοθά υπήρχε ειδωλολατρικός ναός της θεάς Αφροδίτης, τον οποίο γκρέμισε και άρχισε τις ανασκαφές. Σε κάποιο σημείο, βρέθηκαν τρεις σταυροί. Η συγκίνηση υπήρξε μεγάλη, αλλά το ερώτημα ήταν ποιος άραγε από τους τρεις σταυρούς ήταν ο Σταυρός του Κυρίου μας;
Τότε ο Επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος με αρκετούς Ιερείς, αφού έκανε δέηση, άγγιξε έναν έναν τους σταυρούς στο σώμα μιας ευσεβέστατης κυρίας που είχε πεθάνει. Όταν ήλθε η σειρά και άγγιξε τον τρίτο σταυρό, που ήταν πραγματικά του Κυρίου, η γυναίκα αμέσως αναστήθηκε.
Η είδηση διαδόθηκε σαν αστραπή σε όλα τα μέρη της Ιερουσαλήμ. Πλήθη πιστών άρχισαν να συρρέουν για να δούν από κοντά, να αγγίξουν και να προσκυνήσουν το Τίμιο ξύλο. Το Ξύλο της Ζωής. Επειδή, όμως, συνέβησαν πολλά δυστυχήματα από τον συνωστισμό, ύψωσαν τον Τίμιο Σταυρό μέσα στο Ναό σε μέρος υψηλό, για να μπορέσουν να τον δουν και να τον προσκυνήσουν όλοι.
Αυτή, λοιπόν, την Ύψωση καθιέρωσαν οι άγιοι Πατέρες, να εορτάζουμε στις 14 Σεπτεμβρίου, για να ενθυμούμεθα το σημαντικό αυτό γεγονός της ευρέσεως και Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, προσπαθώντας ταυτόχρονα να τοποθετήσουμε και να υψώσουμε και νοερά μέσα στις ψυχές μας αυτόν τον Σταυρό του Κυρίου μας, έχοντάς Τον πάντοτε οδηγόν και προστάτην στην ζωήν μας, μιας και αποτελεί το κατ’ εξοχήν "όπλον κατά του διαβόλου".
Ορισμένοι Συναξαριστές, αυτή την ημέρα, αναφέρουν και την ύψωση του Τιμίου Σταυρού στην Κωνσταντινούπολη το 628 μ.Χ. από τον βασιλιά Ηράκλειο, πού είχε νικήσει και ξαναπήρε τον Τίμιο Σταυρό από τους Αβάρους, οι οποίοι τον είχαν αρπάξει από τους Αγίους Τόπους.
--------------------------------------------------------------------------------
Απολυτίκιον. Ἦχος α΄.
Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς Βασιλεῦσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος καὶ τὸ σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα.
Κοντάκιον.
Ἦχος δ΄. Αὐτόμελον.
Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως, τῇ ἐπωνύμῳ σου καινὴ πολιτεία, τοὺς οἰκτιρμούς σου δώρησαι, Χριστὲ ὁ Θεός, Εὔφρανον ἐν τῇ δυνάμει σου, τοὺς πιστοὺς Βασιλεῖς ἡμῶν, νίκας χορηγῶν αὐτοῖς, κατὰ τῶν πολεμίων, τὴν συμμαχίαν ἔχοιεν τὴν σήν, ὅπλον εἰρήνης, ἀήττητον τρόπαιον.
Μεγαλυνάριον.
Σήμερον η κτίσις πάσα Σωτήρ, πόθω ανυψούσα, τον πανάγιόν σου Σταυρόν, την φωνήν σοι αίρει, και πίστει εκβοά σοι. Δώρησαι τω λαώ σου, Λόγε την χάριν σου.